محاربه و فساد فی الارض

 چکیده

دو مقوله محارب و مفسدفی الارض از عناوین فقهی هستند که پس از انقلاب اسلامی به اقتضای اصل چهارم قانون اساسسی وارد قوانین جزایی ایران شدند. این دو مفهوم از مفاهیم بحث برانگیز بوده و در باب ماهیت آنها میان فقها اختلاف مشاهده می شود. ثنویت یا یگانگی دو موضوع محاربه و افساد فی‌الارض از مباحث بسیار مهم فقه جزایی است. برخی متون فقهی و نیز برخی قوانین به تبع قرآن کریم این دو عنوان را در کنار هم ذکر کرده‌اند، به گونه‌ای که موهم این معناست که این دو، یک جرم به شمار می‌روند. در مقابل برخی از فقیهان در ضمن بحث از جرائمی نظیر به آتش کشیدن منازل، تکرار قتل بردگان و غیر مسلمانان و ... متعرض عنوان افساد شده و مرتکبان اعمال مزبور را به عنوان مفسد فی‌الارض مستحق مجازات قتل یا قطع دانسته‌اند. در پاره‌ای مواد قانونی نیز افساد فی‌الارض جرم مستقلی از محاربه تلقی شده است. اما در سیر واکاوی بر اساس مستندات فقهی می توان به تعریفی متقن از این دو مقوله دست یافت که مطابق آن مجازات محارب، موارد مذکور ر آیه محاربه و مجازات مفسد به دلیل عدم وجود نص تعزیز می باشد که بنابر صلاحدید حاکم اسلامی، مجازات متناسب با جرم تعیین می گردد. لیکن نگاهی عناوین مجرمانه علیه امنیت نشان می دهد که این دو عنوان در سیاست کیفری قانون گذار با دیدگاهی توسعه ای ، در عرصه های گوناگون تبلور یافته اند. بخش عمده عنوان محاربه و مفسدفی الارض در جرایم علیه امنیت، مربوط به مواردی است که لطماتی متوجه نظام سیاسی می شود.

 کلمات کلیدی: جرم، قانون، مجازات، مفسد، محارب

 الف- مقدمه

جامعه اسلامي به عنوان يك سيستم اجتماعي كامل و پيشرفته كه از طرف آفريننده يكتا طرح ريزي شده است . در بطن خود برنامة كمال اعضاي خويش را دنبال مي‌كند. اعضايي كه بايد در يك محيط سالم و صالح قدم گذارند، رشد كنند. رشد دهند و در عين كمال بدرود حيات گويند. پس براي اين اهدف و درك آنها توسط اعضاي اين جامعه نياز به قوانين كمال يافته است. قوانيني كه تمام جهات زندگي اجتماعي را در نظر گرفته و حتي پا را فراتر گذاشته و در صدد اصلاح زندگي شخصي افراد بر آيد. چيزي كه ما عيناً د رقوانين اسلامي مي‌بينيم. شارع مقدس به عنوان خالقي كه مصلحت هر شخص را بهتر از خود شخص مي‌داند هر سه جنبه زندگي فرد را از نظر دور نداشته و روابط شخص را با خويشتن و شخص با جامعه و شخص با خالق را در نظر گرفته است و انسان به عنوان موجودي جايز الخطا گاهاً پای بر حرمتها مي‌نهد و ديد اسلام به اين انسان نه به عنوان فردي بيمار و عخصري خطرناك و نه با ديدي انتقام جويانه مجرم را انسان خطا كاري مي‌داند كه بايد اصلاح شود تا علاوه بر آگاه كردن مجرم زمينة پيشگيري را نيز فراهم آورد. در تقسيم بندي جرايم در اسلام شاهد هستيم كه سه دسته كلي وجود دارند كه سه نوع حق را مورد تجاوز قرار مي‌دهند. حق الله، حق الناس و حق النفس، ولي گاهاً مي‌بينم كه جرائمي وجود دارند كه فقط متجاوز به يكي از اين حقوق نيستند، بلكه گاهي دو حّق و يا هر سه حق را مورد تجاوز قرار مي‌دهند. یکی از مهم ترین جرایمی که باعث سلب نظم و امنیت اجتماع می شود محاربه است که شارع مقدس حد آن را تعیین و مجازات شدیدی برای آن مقرر داشته است. در قوانین موجود، گاه عنوان افساد در کنار محاربه و گاه به عنوان جرمی مستقل مطرح شده و در مورد اخیر، گاه مجازات مفسد به صورت دقیق و روشن بیان شده و گاه بدون تصریح به مجازات او، به همین مقدار بسنده شده است که مرتکب به مجازات مفسد یا محارب محکوم خواهد شد. گاه نیز قانونگذار، عنوان مجرمانة عمل را محاربه قرار داده، لکن از جرم مزبور، افساد فی‌الارض را اراده کرده است.

در متون فقهی نیز جز در موارد محدودی بحث خاصی به افساد اختصاص داده نشده، بلکه در لابه‌لای مباحث فقهی، گاه علت مجازات قتل برخی از مجرمان مفسد فی‌الارض بودن مرتکبان عنوان شده است. برجسته نبودن عنوان افساد در متون فقهی و طرح مباحث آن در ضمن موضوعات دیگر، موجب بروز این شبهه شده است که اصولاً جرمی تحت عنوان افساد فی‌الارض وجود ندارد. علی‌رغم آنکه موضوع افساد و مصادیق آن، مورد توجه برخی فقها و حقوقدانان قرار گرفته است، اما در هیچ یک از منابع موجود فقهی و حقوقی، بحث مبسوطی از مصادیق، گستره و ارکان جرم افساد چنان‌که شایستة چنین جرم با اهمیتی است به عمل نیامده است و و فقط بعضی از فقها یا مفسران اسلامی، چه شیعه و چه سنی، جرمهای خاصی را عنوان افساد فی الارض مطرح کرده و مجازات مرگ را برای آن در نظر گرفته اند. مثلاً از جمله مواردی که افساد تلقی شده، کفن دزدی در صورت عادت به آن، زورگیری، آتش زدن خانه های مردم و تخریب اماکن عمومی است. محاربه در معنای کلی یعنی بر هم زدن نظم عمومی جامعه و اعلان جنگ با نظام اسلامی از طرق مختلف از قبیل استفاده از سلاح های گرم و سرد و غیره جهت ارعاب مردم و تشویش اذهان عمومی و ایجاد اختلال در نظم جامعه توسط فرد یا افراد و یا گروه های سازمان یافته . همچنین مستفاد از روایت مذکوره با عنایت به فرموده امام(ع) که فرموده است« فعقر در می یابیم که غرض از اشتهار سلاح، ارتکاب جنایت است و ترساندن مردم و ایجاد ناامنی در میان ایشان، کمترین مرتبه محاربه است. به دیگر سخن کسی که سلاح در دست گرفته و به سوی گروهی ازمردم نشانه رفته است و تنها قصد سلب امنیت مردم را دارد، اگر قصد جان مال و یا ناموس مردم را داشته باشد به طریق اولی محارب است و از این طریق نیز قطعا امنیت و آسایش عمومی سلب می شود(عبادیان، میثم، 1392، ص2).

در قوانین موجود گاه عنوان افساد در کنار محاربه و گاه به عنوان جرم مستقل مطرح شده است و در مورد اخیر، گاه مجازات مفسد به صورت دقیق و روشن بیان شده و گاه بدون تصریح به مجازات او به همین مقدار بسنده شده سات که مرتکب به مجازات مفسد یا محارب محکوم خواهد شد. گاه نیز قانونگذار عنوان مجرمانه عمل را محاربه قرار داده لکن از جرم مزبور افساد فی الارض را اراده کرده است. در متون فقهی نیز گاه علت مجازات قتل برخی از مجرمان مفسدفی الارض بودن مرتکبان عنوان شده است. برجسته نبودن عنوان افساد در متون فقهی و طرح مباحث آ« در ضمن موضوعات دیگر موجب بروز ای شبهه شده است که اصولا جرمی تحت عنوان افسادفی الارض وجود ندارد.علی رغم آنکه موضوع افساد مصادیق ان مورد توجه برخی از فقها و حقوقدانان قرار نگرفته است، اما هیچ یک از منابع موجود فقهی و حقوقی بحث مبسوطی از مصادیق، گسترد و ارکان جرم افساد به عمل نیامده است( همان، ص4).

ب- بیان مسئله

دسته اي از جرايم كه از فقه اسلام وارد حقوق موضوعه ايران شده است حدود مي باشد. محاربه و افساد في الارض يكي ازاقسام حدود مي باشند. محارب اسم فاعل از باب مفاعله مي باشد كه ريشه آن حرب است و حرب در لغت به معناي جنگجو و پيكارگراست. افساد نيز از ريشه فسد به معناي تباهي، فتنه، نابودي و ... آمده است. عده اي افساد في الارض و محاربه را دو جرم مستقل مي دانند و عده اي مخالف اين عقيده هستند.در اين رابطه چنين به نظر مي رسد كه قانون گذارجمهوري اسلامي ايران افساد في الارض را جرمي مستقل از محاربه مي داند. چراكه در قوانين مختلف از قبيل: قانون اخلالگران اقتصادي، قانون مبارزه با مواد مخدر،قانون عبوردهندگان ازمرزها و...به اين موارد اشاره نموده است. قانونگذار در تعریف محارب می گوید هركس برای ایجاد رعب وهراس وسلب آزادی وامنیت مردم دست به سلاح ببرد محارب ومفسد فی الارض می باشد واز این تعریف استفاده می شود كه در صدق محاربه لازم است شخص محارب انگیزه ایجاد رعب وهراس عمومی را داشته باشد.ماده 183 قانون قدیم: هركس كه برای ایجاد رعب وهراس وسلب آزادی وامنیت مردم دست به اسلحه ببرد محارب ومفسد فی الارض می باشد. فقهادر تعریف محارب گاهی به تجرید و سلاح وگاهی به حمل سلاح وگاهی آشكار ساختن آن تغبیر كرده‌اند و ظاهرا مقصود همگی آنان یك چیز است و آن عبارت از همان داشتن سلاح ودست بردن به آن می باشد، به منظوراین كه دیگران را بترساند هرچند تهدید كننده، شخص واحدی بوده باشد. چنانكه صاحب جواهر درشرح قول محقق كه می فرماید:«لاخافة الناس» اضافه می فرمایند«ولوواحد علی وجه یتحقق به صدق ازاده الفساد فی الارض» وتردیدی نیست كه قصد اخافه در تحقق محاربه لازم است واین كه بعضی از فقها فرموده اند:مجرد ظاهر كردن سلاح برای تحقق محاربه كافی است هرچند قصد تهدید واخافه وجود نداشته باشد صحیح نخواهد بود. دلیل براین كه محاربه یكی از حدود شرعیه است آیه شریفه است كه می فرماید:«انماجزا الذینیحاربون الله ورسوله یسعون فی الارض انیقتلوااوویصلبوااوتقطع ایدیهم وارجلهم من خلاف اوینفوا من الارض ذلك لهم خزی فی الدنیا ولهم فی الاخره عذاب عظیم»( سوره مائده آیه 33) .

قانونگذار عنوان مفسد را نیزیكی از عناوین مستقل قرارداده وحكم محارب را درباره آن جاری می نماید چنان كه خواهد آمد. در خصوص موضوع فوق در قانون جدید مجازات اسلامی ماده 279 چنین اشعار می دارد:«محاربه عبارت از کشیدن سلاح به قصد جان، مال یا ناموس مردم یا ارعاب آنها است. به نحوی که موجب ناامنی در محیط گردد. هرگاه کسی با انگیزه شخصی به سوی یک یا چن شخص خاص سلاح بکشد و عمل او جنبه عمومی نداشته باشد و نیز کسی که به روی مردم سلاح بکشد، ولی در اثر ناتوانی موجب سلب امنیت نشود، محارب محسوب نمی‌شود. مسئله اصلی و نکته قابل ذکر دیگر آنکه برخی از فقهای ما معتقد هستند که جرم محاربه و افساد فی‌الارض دو جرم متفاوت نیستند، بلکه در واقع افساد فی‌الارض از آثار جرم محارب است. به عنوان نمونه قاچاقچیان موادمخدر را به استناد قانون مجازات اسلامی، محارب و مفسد فی‌الارض می‌شناختیم. در حالی که بنا به آن تعریفی که قانون از محارب به دست داده بود، رفتار آنها اساساً با رفتار محارب تطبیق نداشت. به این ترتیب حال برای این‌که عمل قاچاقچیان موادمخدر با محاربه تطبیق ندارد، مفسد فی‌الارض از محاربه جدا شد.

طبق ماده 286 قانون مجازات اسلامی جدید: «هر کس به طور گسترده، مرتکب جنایت علیه تمامیت جسمانی افراد، جرائم علیه امنیت داخلی یا خارجی، نشر اکاذیب، اخلال در نظام اقتصادی کشور، احراق و تخریب، پخش موادسمی‌ و میکروبی و خطرناک یا دایر کردن مراکز فساد و فحشا یا معاونت در آنها شود، به گونه‌ای که موجب اخلال شدید در نظم عمومی‌کشور، ناامنی یا ورود خسارت عمده به تمامیت جسمانی افراد یا اموال عمومی ‌و خصوصییا سبب اشاعه فساد یا فحشا در حد وسیع شود، مفسد فی‌الارض محسوب و به اعدام محکوم می‌شود.» تبصره این ماده نیز مقرر کرده است: «هرگاه دادگاه از مجموع ادله و شواهد قصد اخلال گسترده در نظم عمومی، ایجاد ناامنی، ایراد خسارت عمده و یا اشاعه فساد یا فحشا در حد وسیع و یا علم به موثر بودن اقدامات انجام شده را احراز نکند، چنانچه جرم ارتکابی مشمول مجازات قانونی دیگری نباشد، با توجه به میزان نتایج زیانبار جرم به حبس‌تعزیری درجه ۵ یا ۶ محکوم می‌شود.» بسیاری از اعمال، تحت شمول این ماده قانونی قرار خواهد گرفت. در عین حال ما تعریف جامعی از افساد فی‌الارض در این ماده نمی‌بینیم. ضمن این‌که لغاتی نظیر گسترده، وسیع، شدید و…مبهم هستند. لذا در این پژوهش سعی بر آن داشته تا ضمن تطبیق قوانین قدیم با جدید و بررسی موضوع در فقه محاربه و مفسد فی الارض را تحلیل و بررسی کرده ومشخص نماییم که محاربه با افساد فی الارض از لحاظ لغوی و اصطلاحی یک معنا و مفهوم را داشته یا اینکه به طور کلی متفاوت می باشند البته هر چند این موضوع بررسی فقهی است ولی بهتر است که در نزد حقوقدانان داخلی کشور این موضوع بررسی گردد.

فهرست مطالب

چکیده8

الف- مقدمه8

ب- بیان مسئله10

ج- سوال تحقیق. 11

د- فرضیات. 12

ر- اهداف. 12

ز- پیشینه تحقیق. 12

فصل نخست: کلیات. 15

1-1-مقدمه15

1-2- تاریخچه16

1-3- معنای ومفهوم محاربه و مفسدفی الارض.. 16

1-3-1- محاربه در لغت.. 16

1-3-2- محاربه در قرآن كريم. 17

1-2-3- فساد در لغت.. 20

1-4- محاربه و افساد فی الارض در اصطلاح فقها و حقوقدانان. 20

1-4-1- تعریف جرم محاربه از نظر فقها20

1-4-2- تعریف جرم افساد فی الارض.. 24

1-4-3- تعریف جرم محاربه و افساد فی الارض در قانون مجازات اسلامی. 25

1-5- رابطه افساد في الارض ومحاربه27

فصل دوم: بررسی و تحلیل محاربه و مفسدفی الارض در قانون مجازات اسلامی. 29

2-1- مقدمه29

2-2- ارکان جرم محاربه29

2-2-1-ركن قانوني. 30

2-2-2- ركن مادي. 31

2-2-2-1- نتيجه مجرمانه. 31

2-2-2-2- موضوع محاربه. 32

2-2-2-3-وسيله ارتكاب جرم. 33

2-2-2-4-نتيجه مجرمانه. 34

2-2-2-5-رابطه عليت بين فعل مرتكب و نتيجه مجرمانه. 35

2-2-3-عنصر معنوي. 35

2-3-1-1-بر هم زدن امنيت و ايجاد رعب و وحشت از طريق سرقت مسلحانه و قطع الطريق.. 36

2-3-1-1-1-عنصر قانوني جرم. 36

2-3-1-1-2-عنصر مادي جرم. 36

2-3-1-1-3-عنصر روانی جرم. 37

2-3-1-1-4-وجوه اشتراك با جرم محاربه. 37

2-3-1-1-5-وجوه افتراق با جرم محاربه. 37

2-3-1-2-قيام مسلحانه عليه حکومت اسلامی. 38

2-3-1-2-1-عنصر قانوني جرم. 38

2-3-1-2-2-عنصر مادی جرم. 38

2-3-1-2-3-عنصر روانی جرم. 38

2-3-1-2-4-وجوه اشتراک با جرم محاربه. 39

2-3-1-2-5-وجوه افتراق با جرم محاربه. 39

2-3-1-3-نامزد تصدي يكي از پستهاي حساس حكومت كودتا39

2-3-1-3-1-عنصر قانونی جرم :39

2-3-1-3-2-عنصر مادی جرم. 39

2-3-1-3-3-عنصر رواني جرم. 40

2-3-1-3-4-وجوه اشتراک با جرم محاربه. 40

2-3-1-3-5-وجوه افتراق با جرم محاربه. 40

2-3-1-5-تشكيل يا اداره دسته يا جمعيت غير قانوني. 41

2-3-1-5-1-عنصر قانونی جرم. 41

2-3-1-5-2-عنصر مادی جرم. 41

2-3-1-5-3-عنصر روانی جرم. 43

2-3-1-5-4-وجوه اشتراک با جرم محاربه. 43

2-3-1-5-5-وجوه افتراق با جرم محاربه. 44

2-3-1-6-تحريك نيروهاي خودي به تمرد يا تسليم. 44

2-3-1-6-1-عنصر قانونی جرم. 44

2-3-1-6-2-عنصر مادی جرم. 44

2-3-1-6-3-عنصر روانی جرم. 45

2-3-1-6-4-وجوه اشتراک با جرم محاربه. 45

2-3-1-6-5-وجوه افتراق با جرم محاربه. 45

2-3-1-7-همكاري با دولتهای خارجي متخاصم. 46

2-3-1-7-1-عنصرقانونی جرم. 46

2-3-1-7-2-عنصرمادی جرم. 46

2-3-1-7-3-عنصرروانی جرم. 46

2-3-1-7-4-وجوه اشتراك با جرم محاربه. 46

2-3-1-7-5-وجوه افتراق با جرم محاربه. 46

2-3-1-8-سوء قصد به جان رهبر يا يكي از رؤساي قواي سه گانه و مراجع بزرگ تقليد. 47

2-3-1-8-1-عنصرقانونی جرم. 47

2-3-1-8-2-عنصرمادی جرم. 47

2-3-1-8-3-عنصرروانی جرم. 48

2-3-1-8-4-وجوه اشتراك با جرم محاربه. 48

2-3-1-8-5-وجوه افتراق با جرم محاربه. 48

2-3-1-9-جعل اسكناس و اسناد بانكي به قصد اخلال در نظام كشور48

2-3-1-9-1-عنصرقانونی جرم. 48

2-3-1-9-2-عنصرمادی جرم. 49

2-3-1-9-3-عنصرروانی جرم. 49

2-3-1-9-4-وجوه اشتراك با جرم محاربه. 50

2-3-1-9-5-وجوه افتراق با جرم محاربه. 50

2-3-1-10-اجتماع و تباني بر ضد امنيت داخلي يا خارجي كشور51

2-3-1-10-1-عنصرقانونی جرم. 51

2-3-1-10-2-عنصرمادی جرم. 51

2-3-1-10-3-عنصرروانی جرم. 52

2-3-1-10-4-وجوه اشتراك با جرم محاربه. 52

2-3-1-11-سرقت مسلحانه در شب.. 52

2-3-1-11-1-عنصرقانونی جرم. 52

2-3-1-11-2-عنصرمادی جرم. 53

2-3-1-11-3-عنصرروانی جرم. 53

2-3-1-11-4-وجوه اشتراك با جرم محاربه. 53

2-3-1-11-5-وجوه افتراق با جرم محاربه. 53

2-3-1-12-آتش زدن اموال به قصد مقابله با حكومت اسلامی. 54

2-3-1-12-1-عنصرقانونی جرم. 54

2-3-1-12-2-عنصرمادی جرم. 55

2-3-1-12-3-عنصرروانی جرم. 55

2-3-1-12-4-وجوه اشتراك با جرم محاربه. 55

2-3-1-12-5-وجوه افتراق با جرم محاربه. 55

2-3-1-13-نهب، غارت و اتلاف اموال با قهر و غلبه. 56

2-3-1-13-1-عنصرقانونی جرم. 56

2-3-1-13-2-عنصرمادی جرم. 56

2-3-1-13-3-عنصرروانی جرم. 56

2-3-1-13-4-وجوه اشتراك با جرم محاربه. 56

2-3-1-13-5-وجوه افتراق با جرم محاربه. 56

2-3-2-مصادیق قانونی افساد فی الارض.. 57

2-3-2-1-قانون مبارزه با مواد مخدر57

2-3-2-2-قانون تشديد مجازات مرتكبين ارتشا، اختلاس و كلاهبرداري. 58

2-3-2-3-قانون اخلال گران اقتصادي. 58

2-3-2-4-قانون مجازات جرائم نيروهاي مسلح. 60

2-3-2-5-قانون مجازات عبور دهندگان از مرزها60

2-3-2-6-قانون تشديد مجازات جاعلان اسكناس.. 61

2-3-2-7-قانون تشديد مجازات محتكران و گرانفروشان. 61

2-3-2-8-قانون مجازات فعاليت كنندگان در امور سمعي بصري. 63

2-3-2-9-قانون مبارزه با قاچاق انسان مصوب28/4/1383. 64

فصل سوم :بررسی و تحلیل فقهی محاربه و مفسدفی الارض.. 64

3-1-مقدمه64

3-2-مفاد آيه محاربه65

3-2-1-بررسي عنوان محاربه در آیه. 65

3-2-2-بررسی عنوان افساد در زمين. 80

3-2-2-1-مراد از افساد در زمين. 81

3-2-2-2-جمع ميان دو عنوان محارب ومفسد فى الارض.. 85

3-2-2-3-آيا افساد فی الارض به تنهايي، موضوع برای جواز حکم قتل مي باشد؟92

3-3-بررسی روايات خاصه درباره موضوع حد محارب. 93

3-3-1-صحيحه محمد بن مسلم از امام باقر(ع):93

3-3- 2-روايت على بن حسان از امام باقر(ع):95

3-3-3-روايت مدائنى از امام رضا(ع) :97

3-3-4-معتبره خثعمى:98

3-3-5-مرسله صدوق است:98

3-3-6-روايت احمد بن فضل خاقانى:99

3-3-7-روايت داود طائى:99

3-3-8-روايت صحيحه ضريس از امام صادق(ع):100

3-3-9-روايت جابر از امام صادق(ع):101

3-3-10-روايت سورة بن كليب:101

3-4-ديدگاه علمای اهل سنت در باب محارب. 102

3-5-ديدگاه اهل سنت در باب حکم محارب.. 106

3-5-1-قائلان به حبس.. 107

3-5-2 -قائلان به غير حبس.. 108

3-6-محارب در متون حديثي مذاهب اربعه109

3-7-بررسی مفهوم محاربه و بغي (جرم سياسي)112

3-7-2-نظريات مختلف در مورد بغي ( جرم سياسي )115

3-7-3-آيا باغي کسي است که برامام معصوم خروج نمايد؟117

فصل چهارم: نتیجه گیری. 119

منابع و ماخذ. 124