مطالعه تطبیقی جرح و تعدیل شهود از منظر حقوق موضوعه ایران و فقه اسلامی

مطالعه تطبیقی جرح و تعدیل شهود از منظر حقوق موضوعه ایران و فقه اسلامی

مقدمه
یکی از دلایل مهم در امور کیفری شهادت است. شهادت عبارت است از اظهارات اشخاص خارج از دعوا که امر مورد اختلاف را دیده یا شنیده یا شخصاً از آن آگاه شده‌اند. یعنی شخص به نفع یکی از اصحاب دعوا و بر ضرر دیگری اعلام اطلاع و خبر از وقوع امری نماید، اگر وسیله‌ی آگاهی گواه قوه بینایی او باشد، گواه را شاهد عینی و گواهی را مشاهده نامند و اگر وسیله‌ی آگاهی قوه سامعه باشد، گواه را شاهد سمعی و گواهی را اسماع خوانند. شهادت واژه‌ای تازی و معادل فارسی آن گواهی می‌باشد و به شاهد گواه اطلاق می‌گردد. در حقوق اسلام شهادت شهود یکی از مهمترین دلایل اثبات دعواست و تقریبا در تمام نظام‌های حقوقی دنیا نیز پذیرفته شده است. این دلیل در فقه، هم در مورد حق‌الله و هم در مورد حق‌الناس مورد توجه واقع شده و برای فیصله دادن دعاوی قابل استناد دانسته شده است. اهمیت ویژه شهادت در بین ادله اثبات دعوا، به دلیل سادگی و عمومیت آن نسبت به اقرار و سوگند است و اقامه‌ی آن به سادگی صورت می‌گیرد. شهادت وسیله‌ای مهم برای اثبات جرم، این دلیل به ویژه، بعد از انقلاب ارزش سنتی خود را بازیافته و اکنون در حقوق مذهبی کشور ما یکی از مهمترین دلایل اثبات دعوی محسوب می‌گردد و به ویژه در امور کیفری اصلی‌ترین طریق اثبات دعوی شناخته شده است.
باید توجه داشت که آنچه در فقه اسلام موجب اعتبار شهادت می‌گردد، در حقیقت تابع شرایط شاهد است. یعنی شرایط شاهد به حدی سخت و دشوار است که باید عملاً کمتر شهادتی را پذیرفت؛ اما اگر شهادتی با تمامی شرایط آن محقق شد، البته، آن اعتبار خاص فقه اسلام را دارا خواهد بود و می‌تواند مستند قطعی حکم قرار گیرد. شهادت یک عمل حقوقی است و شخص شاهد باید وفق مادتین 1313 (ق.م) و 155 (ق.آ.د.ک) ضمن داشتن شرایط کمال، ایمان و طهاره مولد نیز داشته باشد که ما تحت عنوان شرایط وجودی شاهد از آن یاد می‌کنیم و همچنین شاهد باید نفع شخصی در دعوا نداشته و گدایی را نیز شغل خود قرار نداده باشد و ولگرد نیز نباشد که از این دو شرط تحت عنوان شرایط سلبی شاهد یاد می‌کنیم. با این حال چنانچه شاهد واجد یکی از شرایط مندرج نباشند، به کلی از درجه‌ی اعتبار ساقط نمی‌شود بلکه شهادت‌های غیر واجد شرایط اساسی صحت می‌توانند در حد یک اماره قضایی مورد توجه قاضی قرار گیرند. در همین ارتباط ماده‌ی 156 (ق.آ.د.ک) مقرر می‌دارد: «در صورتی که شاهد یا مطلع واجد شرایط شهادت نباشند بدون یاد کردن سوگند اظهارات ایشان برای اطلاع بیشتر استماع می‌شود». ماده 1314 (ق.م) نیز در این رابطه می‌گوید: «شهادت اطفالی را که به سن 15 سال تمام نرسیده‌اند فقط ممکن است برای مزید اطلاع استماع نمود مگر در مواردی که قانون شهادت این قبیل اطفال را معتبر شناخته باشد».
باید دانست که در باب شهادت، علمای شیعه و شرع مطهر نبوی یازده شرط قائل شده است که بد نیست مختصراً فقط به ذکر عناوین آن اشاره کوتاهی بشود. این شانزده شرط عبارتند: 1ـ عقل 2ـ بلوغ 3ـ اسلام 4ـ ایمان 5ـ عدالت 6ـ طهارت مولد 7ـ نداشتن اتهام 8ـ دشمن نبودن 9ـ مروت 10ـ نکردن سهو و نبودن اشتباه در شهادت 11ـ بیان گواهی به لفظ (البته در اظهار گواه گنگ و لال اشاره‌ای که مبین قصد باشد کافی است).
در بعضی موارد با نظر علمای شیعه فرق دارد، به این ترتیب که ایمان و طهارت مولد را ذکر نکرده‌اند و از سوی دیگر، شرایط دیگر را ذکر کرده‌اند مانند: حریت، نطق، بینایی و ... .
شرایط شاهد به دو دسته تقسیم می‌گردد:
الف: شرایطی که ضامن درک درست و ضبط کامل گواه است که شامل: 1ـ بلوغ 2ـ عقل 3ـ ایمان 4ـ عدالت.
ب: شرایطی که ضامن دور ماندن از اتهام است. 1ـ نداشتن نفع شخصی در دعوا 2ـ نبودن دشمنی دنیوی بین گواه و طرف مربوط 3ـ اشتغال نداشتن به تکدی و ولگردی.
سایر شرایط: 1ـ طهارت 2ـ بررسی لزوم نداشتن رابطه‌ی خویشاوندی گواه با یکی از اصحاب دعوا 3ـ بررسی لزوم نبودن سمت خادم و مخدومی.
ضرورت تحقیق
ارزش و اهمیت شهادت به عنوان یکی از ادله‌ی اثبات دعاوی محاکم تمامی کشورها پذیرفته شده و اهمیت آن بر هیچ کس پوشیده نیست. از آنجایی که امروزه در محاکم ایران مشاهده می‌گردد که بعضاً پرونده‌های بسیاری به استناد شهادت شهود منتهی به صدور رأی گردیده است. لذا ضروری است در این خصوص یک کار تحقیقی و پژوهشی انجام گیرد چرا که اگر نتوان به درستی در خصوص جایگاه شهادت و ارزش آن در اثبات دعاوی بررسی نمود چه بسا آثار زیانبار و جبران‌ناپذیری به افراد دعوی و در نهایت به کل جامعه وارد خواهد شد.
اهداف تحقیق
هدف از تحقیق مطالعه تطبیقی جرح و تعدیل شهود از منظر حقوق موضوعه و فقه اسلامی، دیدگاه‌های مختلف فقهی و قوانین مختلف بررسی می‌گردد.
پرسش‌های تحقیق
1ـ مستند شهادت شاهد چیست؟
2ـ منظور از شهادت چیست؟
3ـ بر پایه موازین فقهی آیا می‌توان برای کشف حقیقت کسی را به ادای شهادت ملزم نمود.
فرضیه‌ها
1ـ رسیدن به عدالت شهود در شهادت یکی از روش‌های استناد است.
2ـ آیا شهادت حق است یا تکلیفی که فقهای شیعه شهادت را تکلیف دانسته و ادای آن را واجب می‌دانند.
3ـ ادای شهادت در فقه اسلامی یک تکلیف شرعی و کتمان آن مستوجب عقوبت اخروی و تعذیر حکومتی است.
پیشینه‌ی تحقیق
در مورد موضوع مطروحه یعنی جرح و تعدیل شهود تا کنون هیچ تحقیق مستقل و جامعی صورت نگرفته است.

چکیده1

مقدمه. 2

ضرورت تحقیق.. 4

اهداف تحقیق.. 4

پرسش‌های تحقیق.. 4

فرضیه‌ها4

پیشینه‌ی تحقیق.. 5

روش تحقیق.. 5

مشکلات تحقیق.. 5

ساختار تحقیق.. 5

فصل اول: کلیات و بیان شروط شهادت شرعی در مذاهب اسلامی.. 6

1ـ1 واژه‌شناسی.. 7

1ـ1ـ1 واژگان اصلی.. 7

1ـ1ـ1ـ1 شهادت... 7

1ـ1ـ1ـ2 شاهد. 8

1ـ1ـ1ـ3 عدالت... 8

1ـ1ـ1ـ4 جرح.. 9

1ـ1ـ1ـ5 تعدیل.. 9

1ـ1ـ2 واژگان مرتبط.. 10

1ـ1ـ2ـ1 دعوی.. 10

1ـ1ـ2ـ2 دلیل.. 10

1ـ1ـ2ـ3 بینه. 11

1ـ1ـ2ـ4 تحمل شهادت... 11

1ـ1ـ2ـ5 ادای شهادت... 12

1ـ1ـ2ـ6 مطلع یا شاهد عرفی.. 12

1ـ2 بیان شروط شهادت شرعی در مذاهب اسلامی.. 13

1ـ2ـ1 شرایط مربوط به شاهد در زمان تحمل شهادت... 15

1ـ2ـ1ـ1 عقل.. 16

1ـ2ـ1ـ2 تمییز. 17

1ـ2ـ1ـ3 درک حسی از موضوع شهادت... 18

1ـ2ـ2 شرایط مربوط به ادای شهادت... 19

1ـ2ـ2ـ1 اسلام. 21

1ـ 2ـ2ـ1ـ1 اسلام از نظر فقهای امامیه. 22

1ـ2ـ2ـ1ـ2 امکان پذیرش شهادت غیر مسلمان در وصایا و یا غیر آن. 23

1ـ2ـ2ـ1ـ3 شرط اسلام از نظر فقهای اهل سنت... 25

1ـ2ـ2ـ2 ایمان. 26

1ـ 2ـ2ـ2ـ1 مفهوم ایمان از نظر فقهای امامیه. 26

1ـ2ـ2ـ3 طهارت مولد. 27

1ـ2ـ2ـ3ـ1 از نظر فقهای امامیه. 28

1ـ2ـ2ـ4 عدالت... 28

1ـ2ـ2ـ4ـ1 عدالت از نظر فقهای امامیه. 30

1ـ2ـ2ـ4ـ2 از نظر فقهای اهل سنت... 31

1ـ2ـ2ـ5 ذینفع نبودن در مورد شهادت... 31

1ـ2ـ2ـ6 نداشتن عداوت دنیوی.. 33

1ـ2ـ2ـ7 سایر شرایط شاهد شرعی.. 34

1ـ2ـ3 شرایط مربوط به مفاد شهادت... 36

1ـ2ـ3ـ1 دارای شهادت از روی علم. 38

1ـ2ـ3ـ2 اتحاد مفادی میان شهاد شهود. 40

1ـ2ـ3ـ3 عدم مخالفت با علم قاضی.. 41

فصل دوم: کیفیت تعدیل شهود. 43

2ـ1 کیفیت احراز عدالت... 45

2ـ1ـ1 علم قاضی به عدالت شاهد. 48

2ـ2ـ3 جهل یا تردید قاضی در خصوص حال شاهد. 50

2ـ2ـ2ـ1 لزوم علم شهادت دهنده بر عدالت شاهد اصلی.. 52

2ـ 2ـ2ـ2 امکان شهادت دادن براساس حسن ظاهر شاهد اصلی.. 54

2ـ2 کیفیت احراز سایر شرایط شاهد. 55

2ـ2ـ1 مشروعیت نسب... 55

2ـ2ـ2 منتفی بودن نفع. 62

2ـ2ـ3 منتفی بودن عداوت دنیوی.. 64

2ـ3 جرح شاهد. 65

2ـ3ـ1 مهلت ادعای جرح.. 67

2ـ3ـ2 جرح شاهد بعد از صدور حکم و اثر آن. 68

نتیجه‌گیری.. 70

پیشنهاد‌ها71

منابع 72