سیر تحول اصل احتیاط نزد فقهای مذاهب و بررسی موارد فقهی آن

مقدّمه
اصل احتیاط به عنوان یکی از اصول بسیار گسترده در فقه و اصول مذاهب به خصوص مذهب امامیه می‌باشد و اهمیّت آن تا حدّی است که بسیاری از احکام فقهی ما براساس این قاعده تبیین وتفسیر شده به طوری که اخباریون که فرقه‌ای از امامیه در طول تاریخ شمرده می‌شوند آن را به عنوان مهمترین اصل فقهی خود قلمداد کرده‌اند بنابر این بررسی سیر تحوّل احتیاط جایگاه مهمی در فقه و اصول خواهد داشت؛ لکن اهل سنت به اندازه امامیه به این اصل نپرداخته‌اند.
آن چه مشهود است؛ در این موضوع تحقیقات گسترده‌ای انجام گرفته است اما اکثریت این تحقیقات به بررسی فنی و استدلالی و فروع قاعده احتیاط به صورت عربی، آن هم در امامیه پرداخته‌اند؛ اهمیت این تحقیق در بررسی سیر تحوّل این قاعده و نحوه‌ی شکل‌گیری آن، به صورت مقارنه‌ای و فارسی می‌باشد.
از آن جا که این تحقیق از نوع بنیادی و با هدف دانش افزایی است در یک حوزه‌ی معرفتی خاص صورت می‌گیرد که می‌تواند بستر پژوهش‌های کاربردی واقع شود؛ بنابر این دستاورد این پژوهش علاوه بر استفاده در مجامع علمی و دانشگاهی و حوزوی می‌تواند به عنوان منبعی برای تحقیقات نظری و تئوری در سازمان‌ها و ارگان‌های قضایی قرار گیرد، و نهاد‌های وابسته به عنوان منبعی کارآمد در فقه و به تبع آن در حقوق مورد استفاده قرار دهند.
طرح تحقیق
اصل «احتياط» که از آن به اصل «اشتغال» هم تعبير مي‌کنند يکي از اصول پرثمر عمليه در فقه اسلامي به طور عام و به ويژه فقه شيعه است. بر همين اساس است که در طول تاريخ فقهاي شيعه و تا حدودي هم فقهاي اهل سنت به آن پرداخته‌اند.
البته سير تحوّل اين اصل در طول تاريخ بسته به نگاه‌ها و ديدگاه‌‌هاي فقهاي اسلام در اين باره است و مراد از سیر تحوّل بعد مغایر و مصداقی اصل است که در ضمن بررسی دیدگاه‌های فقها مذاهب در سیر تاریخ روشن می‌شود، بنابراین تفاوت دیدگاه‌ها در آثار فقها این سیر تحوّل را می‌سازد. بناي اين رساله بر اين است که ضمن تبيين اصل احتياط و اشتغال، سير تحوّل، ثمره اين اصل، ديدگاه‌هاي فقهاي اسلام، اعم از شيعه و سني، بررسي و در نهايت تبيين می‌شود.
سؤال اصلی و سؤال‌های فرعی تحقیق
سئوال اصلی:
سير تحوّل اصل احتياط در ميان فقهاي مذاهب اسلامي تبيين آن چگونه است؟
سئوال‌های فرعی:
سير تحوّل اصل احتياط در دوره تشريع چگونه است؟
سير تحوّل اصل احتياط در دوره اهل بيت و صحابه چگونه است؟
سير تحوّل اين اصل در ميان فقهاي شيعه چگونه است؟
سير تحوّل و تبيين آن در ميان امامان اهل سنت چگونه است؟
فرضیه اصلی
اصل احتیاط از صدر اسلام : دوران تشریع ، عصر صحابه و اهل‌بیت (علیهم السلام) وجود داشته است همچنین این اصل بین فقهای شیعه از عصر غیبت تا کنون مورد توجه بوده و به عنوان یک اصل مرجع مورد استفاده فقها قرار گرفته است. این اصل در میان اهل سنت هم از زمان پیدایش مذاهب فقهی مورد توجه بوده است و در احکام فقهی خویش به آن پرداخته‌اند. البتّه توجه به آن در زمان های مختلف فرق داشته است.
پیشینه تحقیق
اصول احتیاط به طور عام در کتاب‌هاي اصولي شيعه و برخي از آثار فقه اهل سنت مورد بحث قرار گرفته است.
اگرچه در مورد قاعده احتياط تحقيقات گسترده‌اي انجام گرفته است ولي نگارنده به دلايل زير اين موضوع را انتخاب کرده است.
اکثر تحقيقاتي که در مورد قاعده احتياط انجام گرفته به بررسي فني و استدلالي و فروع قاعده احتياط پرداخته است مانند کفاية الاصول فرائد الاصول نائيني و... و لکن به سير تحوّل اين قاعده و نحوه شکل‌گيري آن پرداخته نشده است.
اکثر کتبي که به اين موضوع پرداخته شده عربي است بنابراين لازم است تحقيقي به زبان فارسي در اين مورد نگاشته شود.
اکثر کتبي که در مورد اين موضوع نوشته شده است، اصل احتياط را در ضمن فقه و اصول اماميه بررسي کرده است لکن اشاره‌اي به سير تحوّل قاعده احتياط در ساير مذاهب ديگر نکرده است.
در اين مورد پايان‌نامه‌اي که به صورت مستقل و جداي از مباحث اصولي ديگر به اصل احتياط بپردازد، وجود ندارد.
اهداف تحقیق
هدف نزدیک: دستيابي علمي به چيستي اصل احتياط، نحوه استفاده و سير تحوّل آن نزد فقهاي مذاهب.
هدف دور: بيان محدوده استفاده از اصل احتياط در فقه
اهمّیت تحقیق
اهميت آن تا حدي است که بسياري از احکام فقهي که نص خاصی ندارد و یا مجمل است، بر اساس احتياط تبيين شده است و محدوده استفاده آن بسيار گسترش يافته تا آنجا که اخباريون، که فرقه‌اي شيعه در تاريخ شمرده مي‌شوند، اين اصل را مهم ترين اصل فقهي خود قلمداد کرده‌اند و در ميان مذاهب ديگر هم اين اصل اهميت زيادي دارد هر چند به اندازه اماميه به اين اصل اهتمام ندارند. بنابراين بررسي سير تحوّل احتياط و بررسي برخي موارد فقهي آن جايگاه مهمي در فقه و اصول خواهد داشت.
فایده تحقیق
از آنجا که اين تحقيق به سير تحوّل اصل احتياط مي‌پردازد مي‌تواند در بررسي تاريخي «قاعده اصالة الاحتياط» که يکي از قواعد اصولي ميان مذاهب مختلف است مورد استفاده قرار گيرد و از طرفي اين قاعده به دليل گسترش استفاده‌اش در فقه، به طور مستقيم در زندگي روزمره مکلَّفين از قبیل بیع، عبادات و حجاب و ... بسيار تأثير گذاشته و در جامعه مورد استفاده زيادي قرار گيرد بنابراين بررسي اين قاعده و تبيين سير تحوّل آن به طور مستقيم مي‌تواند در زندگي فردي و اجتماعي مکلَّفين مؤثر واقع شود. بنابراین احتیاط راهگشای مقلّد و مجتهد است البته در مورادی که احتیاط ممکن باشد.
نوع ، روش و روش گردآوری داده‌ و ابزارهای تحقیق
نوع تحقیق بنیادی است و با هدف دانش افزایی در یک حوزه معرفتی خاص صورت می‌گیرد و می‌تواند بستر پژوهش‌های کاربردی واقع شود.
گفتار اول: مفهوم شناسی

فصل اول:کلیات

مقدّمه. 2

طرح تحقیق.. 2

سئوال اصلی:3

سئوال‌های فرعی:3

فرضیه اصلی.. 3

پیشینه تحقیق.. 3

اهداف تحقیق.. 4

اهمّیت تحقیق.. 4

فایده تحقیق.. 4

نوع ، روش و روش گردآوری داده‌ و ابزارهای تحقیق.. 5

گفتار اول: مفهوم شناسی.. 5

اصل.. 5

مکلَّف و تکلیف... 6

احتیاط در لغت و اصطلاح.. 6

احتیاط در فقه و اُصول. 6

سير تحوّل و اصول عملیّه. 7

گفتار دوم: واضع علم اصول و اصل احتیاط.. 8

جایگاه اصل احتیاط.. 11

حجیّت انواع احتیاط.. 14

دیدگاه اخباریان و اصولیان در اصل احتیاط.. 16

1) نظریه اخباریان. 16

2) نظریه اصولیان. 16

شرایط احتیاط.. 17

1) مشهور اصولیان. 18

2) دیدگاه آخوند خراسانی.. 18

ملاک بازشناسی احتیاط مطلوب از نامطلوب.. 19

عوامل گسترش احتیاط‌های ناروا21

1) دریافت نادرست از آموزه‌های دین.. 21

2) استصلاح و احتیاط.. 23

3) وسواس علمی.. 25

4) بی‌توجّهی به مقاصد و روح شریعت.. 26

فصل دوم: اصل احتیاط در دوره تشریع (زمان حضرت رسول اکرم)

دلایل سهولت شریعت.. 27

گفتار اوّل: اصل احتیاط در قرآن. 30

زمينه‌هاى احتياط.. 30

اُمور حقوقى.. 31

اخبار و گزارش‌ها32

روابط اجتماعی.. 34

دورانديشي قرآن. 37

قاعده دفع ضرر احتمالی.. 38

احتیاط به معنای خاص... 39

الف) آیات نهی از سخن بدون علم.39

ب) اشارات آیات به تقوا و حقّ تقوا45

ج) آیات منع هلاکت نفس خویش... 48

د) آیات و رویارویی با شبهه. 49

گفتار دوّم: اصل احتیاط در سنّت نبوی.. 50

اصل اوّل عصمت.. 50

اصل دوّم. 51

اصل سوّم. 52

اصل چهارم. 53

اصل پنجم. 53

اصل ششم. 54

فصل سوم: اصل احتیاط در عصر صحابه و اهل بیت

گفتار اوّل: اصل احتیاط و صحابه. 57

گفتار دوّم: اصل احتیاط و اهل بیت.. 62

الف ) روایاتی که نهی از سخن بدون علم می کند. 62

ب) روایات دوری از شبهات.. 63

ج) روایات ترغیب و دعوت به احتیاط.. 66

صفات زاهد. 66

سفارش به احتیاط در حقوق.. 69

شكار دسته جمعى، سفره همگانى‏.. 69

خریدو فروش... 71

احتیاط در امر دین.. 72

فصل چهارم: اصل احتیاط نزد فقهای شیعه و اهل سنت

گفتار اوّل: بررسی اصل احتیاط از عصرغیبت کبری تا عصر علامه حلّی.. 75

گفتار دوّم: بررسی اصل احتیاط از عصر علامه حلّی تا آخوند خراسانی.. 78

گفتار سوّم: بررسی اصل احتیاط نزد اخباریان. 86

گفتار چهارم: سیر تحوّل اصل احتیاط نزد فقهاء اهل سنّت.. 90

مذهب حنفی.. 90

مذهب مالکی.. 95

مذهب حنبلی.. 96

مذهب شافعی.. 99

فصل پنجم: بررسی احتیاط های موجود در فقه

توجیه احتیاط­های ناپسند. 110

درنگی در شرایط احتیاط.. 118

اقسام شرایط احتیاط.. 119

بازتاب شرایط مختلف در نوع استنباط.. 121

اجتهاد نارسا، احتیاط ناروا123

حقیقت اجتهاد. 124

نتیجه گیری.. 126

پی نوشت‌ها127

کتابنامه. 132