بررسی فقهی و حقوقی آثار مالی انحلال نکاح

مقدمه

نقش و اهمیت خانواده در ساختار اجتماعی به اندازه‌ای است که هیچ نظام حقوقی نتوانسته است نسبت به آن بی­تفاوت باقی ­بماند. جایگاه ویژه خانواده وتأ ثیر آن بر سلامت یا فساد، پیشرفت یا عقب­افتادگی جامعه یک واقعیت بی چون وچراست و بر این اساس حقوق خانواده یکی از مهم‌ترین بخش­های نظام حقوقی هر کشور است که قانون­گذاران همواره با نگاه ویژه‌ای به آن نگریسته­اندو همگی با ایجاد قیود وشرایط، سعی در حفظ قداست وکیان این نهاد مقدس دارند. گر چه راه کارهای مختلفی را پیش گرفته اند. قانون­گذار ایران رابطه­ی زن وشوهر را از قلمرو حاکمیت اراده خارج ونظم آن را خود بر عهده گرفته است. چرا که این آثار، محدود به طرفین ازدواج نبوده و سلامت جامعه به استواری و دوام خانواده به عنوان هسته‌ی مرکزی اجتماع ودوام وسعادتمندی آن وابسته است.

قانون عمدتاً زمانی به کار می­آید که افراد در رفع اختلافات و مشکلات، ناتوان یا نا موفق بوده و به مراجع قضایی جهت تعیین حقوق خود پناه ببرند. وقوع عقد نکاح با کلیه‌ی شرایط قانونی و شرعی، باعث ایجاد رابطه‌ی زوجیت بین طرفین و برقراری حق وتکلیف می‌شود. اگر چه در درجه‌ی اول، یک قرار داد غیر مالی است ولی مسائلی هم چون اداره خانواده وتأ­مین هزینه ها، اسباب و اثاث منزل، شروط ضمن عقد ازدواج و...سبب ایجاد رابطه‌ی مالی بین زن وشوهر می‌شود. البته صحبت از حق وتکلیف و انجام و یا عدم انجام آن تنها پس از انحلال نکاح به میان می­آید و قطعاً پای بندی هر یک از زوجین به اصول و مبانی اخلاقی در طول زندگی مشترک باعث ایجاد آرامش وخوشبختی خانواده می­باشد. بنابراین تصمیم به استفاده از اختیارات قانونی، نشانه‌ی سستی خانواده و ایجاد رخنه در همبستگی خانواده است.

انحلال ازدواج به معنی انقطاع و از بین رفتن رابطه‌ی زناشویی است، که در حقوق ایران می­تواند علل مختلفی داشته باشد. ماده­ی 1120قانون مدنی در این خصوص بیان می­دارد: «عقد نکاح به فسخ یا به فوت یا به بذل مدت در عقد منقطع منحل می­شود.» موضوع فوت نیز سببی برای انحلال می‌باشد که به دلیل بداهت امر در ماده بیان نشده است. علاوه بر این امور، نکاح در اثر لعان و کافر شدن شوهر زن مسلمان یا اسلام آوردن زن کافر نیز منحل می­شود ولی به دلیل عدم فراوانی ابتلاء به آن و هم‌چنین گستردگی موضوع از عنوان آن خود داری خواهد شد.

انحلال نکاح، به هر علّتی از علل فوق که صورت پذیرد آثاری را به همراه دارد که برخی مالی وبرخی غیر مالی می­باشد. آن چه در این پایان نامه مورد بحث قرار گرفته است، آثار مالی انحلال نکاح می­باشد که در قالب: تنصیف دارایی شوهر، اجرت المثل، نحله، نفقه، جهیزیه، مهریه و ارث بررسی شده است.

1-بیان مسأله

نکاح عقدی است که به موجب آن زن و مردی، به منظور تشکیل خانواده و شرکت در زندگی، با هم متّحد می­شوند. نکاح ممکن است در اثر عواملی دچار انحلال گردد. در معنای حقوقی ومصطلح در باب نکاح، انحلال عبارت است از: قطع رابطه‌ی زوجیت در محلی که اقتضای ادامه را داشته باشد. در ماده 1120 قانون مدنی آمده است: عقدنکاح یا به فسخ یا به طلاق یا به بذل مدت در عقد انقطاع منحل می­شود. فوت هم یکی از علل انحلال نکاح می­باشد که در این ماده از قانون نیامده است و شاید بدیهی بودن مطلب سبب شده است که قانون گذار در این ماده قانونی از آن یاد نکرده است. هم چنین فسخ در ماده شامل انفساخ، یعنی انحلال وبر هم خوردن نکاح به یک علت قانونی بدون اراده­ی زوج و زوجه نیز می­شود. پس انحلال در باب نکاح، در پنج معنا محتمل ومتصور است که عبارتند از: طلاق ،فسخ، فوت احد زوجین، انفساخ و بذل مدت در نکاح منقطع. به دلیل عدم فراوانی موارد انفساخ، در ادامه راجع به آن بحث نخواهد شد.

پس از انحلال نکاح، سوالات مهمّی به لحاظ فقهی و حقوقی ایجاد می­گردد؛ از جمله این که: آیا با انحلال نکاح روابط زوجین قطع می­گردد؟ در صورت تداوم، این روابط چگونه خواهند بود؟ هر یک از این عوامل انحلال چه تأ ثیری می­تواند در روابط زوجین داشته باشد؟ خلأهای قانون- گذار در این زمینه چیست؟آیا بازنگری در برخی از قوانین مرتبط با این موضوع، ضروری است؟

در منابع فقهی و قانونی بیان شده که انحلال نکاح، آثاری را به همراه دارد که برخی از این آثار، مالی و برخی غیر مالی می­باشند. آن چه در این پایان نامه در صدد بررسی آن می­باشیم، آثار مالی انحلال نکاح می­باشد. آثار مالی انحلال نکاح عبارتند از: جهیزیه، تنصیف دارایی، اجرت المثل، نحله، نفقه، مهریه و ارث. نفقه مختص ایام زوجیت و پیش از انحلال نکاح است، اما در مواردى‏ استثنائى، پس از انحلال نکاح نیز، زن حق دریافت نفقه را از شوهر خود دارد؛ از جمله‏ در عده طلاق رجعی و نیز در طلاق بائن در صورتى که زن باردار باشد، در مورد اخیر زن تا زمان وضع حمل حق گرفتن نفقه را خواهد داشت. (ماده1109 ق.م.) مهر نیز هرچند از زمان وقوع عقد بر ذمه مرد قرار می‌‏گیرد و زن بلافاصله حق‏ مطالبه آن‏ را دارد اما وصول آن معمولاً پس از فوت همسر و یا بروز اختلاف بین زن‏ و شوهر یا هنگام طلاق و فسخ انجام می‌‏شود. ارث نیز تنها در صورت فوت هر یک از زوجین، به همسر دیگر تعلق می‌گیرد. مقررات قانون مدنى در خصوص ارث زوجین از یکدیگر هم چون‏ اکثر قواعد بر مبناى نظر مشهور فقهاى امامیه تدوین شده است. زن در صورتی از دارایی شوهرارث می‌‏برد که او فوت کرده‏ باشد. در صورتى که نکاح بر اثر طلاق منحل شده و فوت شوهر پس از آن به وقوع‏ پیوسته باشد، زن حقی از دارایی شوهر نخواهد داشت جز در دو مورد خاص که عبارتند از: مورد اول، موضوع ماده ۹۴۳ قانون مدنى است که طلاق رجعى بوده و شوهر پیش از انقضاى عده فوت کرده باشد، البته با توجه به این که مطلقه رجعیه در حکم‏ زوجه است، این مورد استثناى واقعى نخواهد بود. مورد دوم، نیز موضوع ماده ۹۴۴ قانون مدنى است که مقرر می‌‏دارد «اگر شوهر در حال مرض زن خود را طلاق دهد و در ظرف یک سال از تاریخ طلاق به همان مرض بمیرد زوجه از او ارث می­برد اگر چه طلاق بائن باشد مشروط بر این که زن شوهر نکرده باشد.»

بنا براین، بخش عمده­ی آثار مالی انحلال نکاح، پس از انحلال ناشی از طلاق می­باشد که این آثار عبارتند از:

1- نفقه در عده طلاق رجعى

۲- نفقه در طلاق بائن، مشروط به این که‏ زن حامله باشد تا زمان وضع حمل‏.

۳- وصول مهر، مشروط بر این که پیش از طلاق آن‏ را وصول نکرده‏ یا آن‏ را نبخشیده‏ باشد.

۴- ارث زوجین از یکدیگر، در صورتى که فوت یکی از آن ها در عده طلاق رجعى واقع شده باشد.

۵- ارث از دارایى‏ شوهر، در فرضى که صیغه­ی طلاق در حالت مرض شوهر جارى شده باشد و شوهر ظرف یک سال از تاریخ طلاق، به همان مرض مرده باشد مشروط به این که زن در این مدت شوهر نکرده باشد.

6- مطابق بند الف از شرایط ضمن عقد مندرج در نکاح نامه های رسمی، چنان چه طلاق به درخواست زوجه نباشد و طبق تشخیص دادگاه، تقاضای طلاق ناشی از تخلف زن از وظایف همسری یا سوء اخلاق و رفتار وی نباشد، زوج مکلف است تا نصف دارایی موجود خود را که در ایام زناشویی با وی به دست آورده یا معادل آن را طبق نظر دادگاه، بلاعوض به زوجه منتقل نماید.

7-اجرت کارهایی که شرعاً بر عهده زن نبوده است و دریافت نحله توسط زوجه در صورت دارا بودن شرایط

8- استرداد جهیزیه نیز از جمله آثار مالی انحلال نکاح ناشی از طلاق، می­باشد.

همان گونه که نکاح دائم در اثر عواملی دچار انحلال می­شود، نکاح منقطع نیز ممکن است در اثر عواملی دچار انحلال گردد. بنابراین روابط مالی زوجین در صورت انحلال نکاح منقطع نیز قابل بررسی و به شرح زیر می­باشد:

1- چنان چه عقد منقطع به واسطه­ی بذل مدت منحل شود، مطابق ماده 1097 ق.م، اگر بذل مدت، قبل از نزدیکی باشد، مرد باید نصف مهر را بدهد و در صورتی که بذل مدّت پس از نزدیکی باشد، تأ ثیری در مهریه ندارد زیرا شوهر خود منفعت را تفویت نموده است. (امامی ،1378، 128) در صورتی که عقد منقطع در اثر فوت یکی از زوجین منحل شود در وضعیت مهر تغییری حاصل نخواهد شد اگر چه بلافاصله پس از انعقاد نکاح باشد خواه قبل از نزدیکی باشد یا بعد از آن. (امامی ،1378 ،129) پس از فسخ نکاح نیز، موضوع مهریه مطرح می­باشد.

2- در عقد منقطع نفقه‌ی زوجه بر شوهر واجب نیست، مگر این که شرط نفقه شده باشد. (ماده 1113 ق.م ) و مفهوم مخالف ماده 940 ق.م این است که در عقد منقطع توارث مطرح نمی‌باشد.

هدف این پایان نامه بررسی فقهی و حقوقی آثار مالی انحلال نکاح می‌باشد و رسیدن به این نتیجه که با انحلال نکاح نه تنها روابط مالی زوجین تمام نمی­شود، بلکه شارع مقدس در بقاء روابط مالی زوجین پس از انحلال نکاح انتفاع زوجه را در نظر داشته است البته در این تحقیق برخی از ابهامات وخلأهای قانونی در این زمینه نمایان شد. از جمله این که همان گونه که ملاحظه می­شود قانون مدنى روابط مالى زن و شوهر را در سه مبحث نفقه، مهر و ارث تنظیم کرده‏ و به مسأله‌ی جهیزیه، شرط تنصیف دارایی، اجرت المثل و نحله، به طور خاص نپرداخته است در حالی که توجه به این مسائل مهم از طرف قانون گذار، مورد انتظار همگان می­باشد لذا از قانون گذاران محترم انتظار می­رود با در نظر گرفتن ضرورت ها و شرایط زمانی در این زمینه مساعدت و تلاش بیشتری داشته باشند تا ابهامات بر طرف شده و افراد با مراجعه به مواد قانون به راحتی بتوانند مشکلات خود را بر طرف نمایند نه این که تصور نمایند قانون به عنوان سدی بر سر راه آنان جهت رسیدن به حقوقشان می­باشد.

2-پیشینه­ی­تحقیق

در ارتباط با پیشینه‌ی تحقیق با توجه به منابعی که مراجعه شد، انحلال نکاح و مسائل مرتبط با آن، از جمله مسائلی­است که همیشه در فقه وحقوق مورد توجه بوده و تحقیقات متنوعی در این زمینه انجام شده است. از جمله کتب فقهی می­توان به مسالک الافهام (شهید ثانی، 1413) و جواهر الکلام (نجفی، 1392 ه.ق) و فقه الصادق (حسینی روحانی، 1412) و...اشاره نمود. هم چنین در اکثر کتب حقوق خانواده یک بخش به انحلال نکاح و عوامل آن اختصاص داده شده و در این مورد بحث شده است. مانند کتاب بررسی فقهی­ حقوق خانواده نکاح و انحلال آن، که به دو عامل طلاق و فسخ که از عوامل انحلال می­باشند پرداخته و در ضمن مطالب، آثار مالی ناشی از این دو عامل را نیز بیان داشته است. (محقق داماد، 1372) در کتاب حقوق و روابط مالی زوجین، تمامی روابط مالی زوجین چه قبل از انحلال وچه بعد از آن، به طور مختصر و تنها از نظر حقوقی بحث شده است. (موحدیان، 1384) با دقت نظر در آن­ها مشاهده می­کنیم که هرکدام به بخشی از این موضوع پرداخته و بحث کلی پیرامون این موضوع ندارند و در اکثر موارد توجه و تحقیق محققان بر روی مسئله­ی طلاق، از اسباب انحلال ازدواج بوده است. در این زمینه می­توان به مقالات بررسی حقوق زوجه درموارد صدور طلاق به در خواست زوج، آثار طلاق به در خواست زوج، طلاق وچالش نصف دارایی و ...اشاره کرد. با توجه به این که کتب و مقالات موجود هر یک به بخشی از موضوع انحلال و روابط مالی زوجین پس از آن پرداخته­اند، لذا بر آن شدیم که به بررسی تأثیر تمامی عوامل انحلال نکاح بر روابط مالی زوجین پرداخته و چگونگی روابط مالی زوجین پس از انحلال نکاح را از دیدگاه فقه و حقوق ایران مورد بررسی قرار دهیم و در نهایت مجموعه­ای جمع­آوری شود که بر طرف کننده‌ی سوالات و شبهات مطرح شده در این زمینه باشد. امید است مورد استفاده‌ی علاقه مندان قرار گیرد.

عنوان صفحه

مقدمه. 1

1- بیان مسئله. 2

2- پیشینه تحقیق. 5

3- ضرورت و نوآوری تحقیق. 6

4- سوالات تحقیق. 7

5- فرضیات تحقیق. 7

6-هدف و کاربرد های تحقیق..7

7-روش و نحوه ی انجام تحقیق و به دست آوردن نتیجه. 8

8-ساماندهی طرح تحقیق.8

فصل اول:کلیات... 9

بخش اول: نکاح وانواع آن. 10

مبحث اول: مفهوم نکاح. 11

مبحث دوم: انواع نکاح. 14

بخش دوم: انحلال نکاح و موجبات آن. 18

مبحث اول: انحلال نکاح. 18

مبحث دوم: موجبات انحلال نکاح دائم. 19

گفتار اول: طلاق. 20

1 - مفهوم طلاق. 20

2- انواع طلاق. 21

گفتاردوم: فسخ نکاح. 24

1- مفهوم فسخ نکاح. 24

2- قواعد عمومی فسخ نکاح. 25

3- عوامل فسخ نکاح. 27

گفتار سوم: انفساخ. 28

1- مفهوم انفساخ. 28

2- عوامل انفساخ. 29

الف: کفر. 29

ب: لعان. 30

گفتارچهارم: فوت.. 31

مبحث سوم: موجبات انحلال نکاح منقطع. 31

گفتاراول: انقضاء مدت.. 32

گفتار دوم: بذل مدت.. 32

گفتار سوم: فسخ نکاح. 33

گفتار چهارم: فوت.. 34

فصل دوم: آثار و احکام مالی انحلال نکاح. 36

بخش اوّل: مهریه. 37

مبحث اول: مفهوم مهریه وانواع آن. 38

گفتار اول: مفهوم وماهیت مهریه. 39

گفتار دوم: انواع مهریه. 41

1- مهرالمسمی.. 41

2- مهرالمثل. 42

3- مهرالمتعه. 44

مبحث دوم: اثرانحلال نکاح در مهریه. 45

گفتار اول: اثر انحلال نکاح در مهر المسمی.. 45

1- تأثیر طلاق در مهر المسمی.. 46

الف: تأثیر طلاق در مهر المسمی بعد از زناشویی.. 46

ب: تأثیر طلاق در مهر المسمی پیشاز زناشویی.. 46

یک: مهر در هنگام طلاق در ملکیت زن قرار دارد. 47

دو: مهر در هنگام طلاق در ملکیت زن قرار ندارد. 52

2- تأثیر فسخ در مهر المسمی.. 58

الف: فسخ نکاح قبل از زناشویی.. 58

ب: فسخ نکاح بعد از زناشویی.. 59

3- تاثیر فوت در مهر المسمی.. 59

گفتار دوم: اثر انحلال نکاح در فرض عدم تعیین مهر. 60

1- مهر در انحلال نکاح مفوضه البضع. 61

الف: تأثیر طلاق در فرض عدم تعیین مهر. 61

یک: تأثیر طلاق قبل از زناشویی.. 62

دو: تأثیر طلاق بعد از زناشویی.. 62

ب: تاثیر فسخ نکاح در فرض عدم تعیین مهر. 62

یک: فسخ نکاح قبل از زناشویی.. 63

دو: فسخ نکاح بعد از زناشویی.. 63

ج: تأثیر فوت در فرض عدم تعیین مهر. 63

یک: قبل از زناشویی.. 63

دو: بعد از زناشویی.. 64

2- مهردر انحلال نکاح مفوضه المهر. 64

الف: مهریه پس از توافق یا تعیین آن از طرف داور. 64

ب: مهریه قبل از توافق یا تعیین آن از طرف داور. 65

مبحث سوم: مهردر انحلال نکاح منقطع. 65

گفتار اول: مهر در مورد انقضاء مدت.. 66

گفتار دوم: مهر در مورد بذل مدت.. 66

ا- مهر در مورد بذل تمام مدت پیش از نزدیکی.. 66

2- مهر در مورد بذل تمام مدت بعد از نزدیکی.. 66

گفتار سوم: مهر در مورد فسخ نکاح منقطع. 67

گفتار چهارم: مهر در مورد فوت.. 67

بخش دوم: نفقه وجهیزیه. 68

مبحث اول: نفقه. 68

گفتار اول: مفهوم و ماهیت حق زن بر نفقه. 69

1- مفهوم نفقه. 69

2- ماهیت حق زن بر نفقه. 70

گفتار دوم: نفقه پس از انحلال عقد دائم. 72

1- نفقه در عدهی طلاق رجعی.. 73

2- نفقه زمان حمل در طلاق بائن وفسخ نکاح. 74

3- نفقه زن باردار در عده وفات شوهر. 77

گفتار سوم: نفقه درعقد منقطع. 81

1-مبنای حقوقی ومیزان نفقه در عقد منقطع. 81

2-نفقه پس از انحلال نکاح منقطع. 82

مبحث دوم: جهیزیه. 83

گفتار اول: جهیزیه و ماهیت آن. 83

گفتاردوم: جهیزیه و مسئولیت شوهر. 85

گفتار سوم: اختلاف در مالکیت جهیزیه واثبات آن. 88

گفتار چهارم: جهیزیه پس از انحلال نکاح. 90

1- تکلیف جهیزیه پس از فوت.. 91

2- چگونگی استرداد جهیزیه هنگام طلاق. 91

بخش سوم: تنصیف دارایی شوهر، اجرت المثل و نحله. 97

مبحث اول: تنصیف دارایی شوهر. 97

گفتار اول: مفهوم شرط و اقسام آن. 98

1- مفهوم شرط.. 98

2- اقسام شرط.. 98

گفتار دوم: شرایط تحقق شرط انتقال تا نصف دارایی.. 99

گفتار سوم: استیفای شرط انتقال تا نصف دارایی.. 103

گفتار چهارم: نقد وبررسی شرط تنصیف... 104

مبحث دوم: اجرت المثل. 108

گفتار اول: مفهوم اجرت المثل. 109

گفتار دوم: شرایط استحقاق اجرت المثل. 110

گفتار سوم: شرایط مطالبهی اجرت المثل. 116

گفتار چهارم: زمان تأدیهی اجرت المثل. 119

مبحث سوم: نحله. 120

گفتار اول: مفهوم نحله. 120

گفتار دوم: شرایط وملاک های استحقاق نحله. 122

1- شرایط استحقاق. 122

2- ملاک های تعیین میزان بخشش... 123

گفتار سوم: نقد وبررسی.. 124

بخش چهارم: ارث.. 125

مبحث اول: ارث پس از فوت.. 126

گفتاراول: شرایط لازم جهت توارث.. 126

1- دائم بودن نکاح. 127

2- وجود زوجیت هنگام فوت همسر. 130

گفتار دوم: سهم الارث هر یک از زوجین.. 130

1- ارث شوهر از زن. 130

2- ارث زن از شوهر. 130

3- ارث زوجات متعدد. 132

4- ارث زن یا شوهر که وارث منحصر به فرد باشد. 132

گفتار سوم: اموال مورد ارث زوج وزوجه. 133

1- شرح اموال مورد ارث زوجه. 133

الف: اموال منقول. 134

ب: قیمت ابنیه و اشجار. 134

2- نظرات فقهی در محرومیت یا عدم محرومیت زوجه از بعض اموال. 135

گفتارچهارم: مبنای فقهی قانون اصلاح مواد 946و948 ق.م. 136

1- آیات.. 139

2- روایات موافق ارث بردن زوجه از کلیهی ما ترک.. 140

گفتار پنجم: ارث زن وشوهر از حقوق. 142

1- حق شفعه. 142

2- حق خیار. 143

3- حق قصاص... 143

مبحث دوم: ارث پس از طلاق. 144

گفتار اول: توارث در زمان عدهی طلاق رجعی.. 144

گفتار دوم: توارث در طلاق در حال مرض... 145

نتیجه. 147

منابع. 149

Abstract157

 

 

پرداخت هزینه و دانلود

مبلغ قابل پرداخت:14.000تومان