به دستور حضرت علی (ع)، فرزندانش امام حسن (ع) و امام حسين (ع)، بدن مطهر او را در زمين مرتفعى كه عرب به آن «نجف‏» مى‏‌گويد، مدفون ساختند. بدون اينكه مردم بدانند محل دفن حضرت علی (ع) كجاست.

از اين رو مدفن اميرالمؤمنان در حدود 150 سال همچنان از انظار عموم پنهان بود و فقط ائمه طاهرين و عده ‏اى از شاگردان مخصوص آن بزرگواران از محل دفن آن حضرت آگاه بودند، و در فرصتهايى كه دست مى ‏داد، دور از چشم دشمنان، تربت پاك شاه مردان را زيارت می‌كردند.

با اين وصف روزى هارون الرشيد در بيرون كوفه كه دشت وسيعى بود، به صيد آهو رفت. به فرمان او اطراف بيابان را قرق كردند و از هر طرف آهوان را رم مى‌دادند تا به تيررس خليفه قرار گيرند. ناگهان چشم هارون‌الرشيد به يك گله آهو افتاد و آنها را دنبال كرد، شكارچيان وى نيز تازى‏‌ها و بازهاى شكارى را رها كردند كه نگذارند آهوان فرار كنند.

آهوان به سرعت از تلى بالا رفتند و در آنجا خوابيده و آرام گرفتند. شكارچيان و هارون‌الرشيد ديدند همين كه سگها و بازهاى شكارى نزديك بلندى مى‌رسند هر كدام به سويى پرت مى ‏شوند. آهوان بدون هيچ واهمه‏‌اى از بلندى به زير مى‏ آمدند و همين كه سگ‌ها و بازهاى شكارى را بطرف آنها رها مى‏‌كردند به نقطه مرتفع تل بالا رفته و آسوده مى ‏خوابيدند ولى هر بار كه سگها و بازها براى صيد آنها مى‏‌خواستند از بلندى بالا روند به طرز اسرارآميزى سقوط مى‏‌كردند.

هارون و همراهان تا سه بار شاهد اين وضع بودند، شكارچيان تعجب كردند و هارون حيران ماند. هارون دستور داد براى وى خيمه زدند و سفارش كرد بروند كوفه و مردى سالخورده كه از اوضاع آن محل اطلاع داشته باشد پيدا نموده بياورند پيرمردى فرتوت از قبيله بنى اسد را پيدا كردند و نزد هارون آوردند. هارون از پيرمرد پرسيد: آيا راجع به اين نقطه اطلاعى دارد و از گذشتگان خبرى شنيده است؟

پيرمرد گفت: اگر خليفه به من تامين بدهد كه خودم و اين محل در امان باشد اطلاعى كه دارم در اختيار مى‏‌گذارم.

هارون گفت: خدا را گواه مى ‌گيرم كه از جانب من هيچگونه صدمه ‌اى به تو و اين محل نخواهد رسيد.

پير مرد گفت: پدرم براى من نقل كرده كه در زمان پدرش شيعيان عقيده داشتند كه اين بلندى محل حضرت اميرالمؤمنين على بن ابيطالب عليه‏السلام است. خدا اينجا را حريم امن خود قرار داده است و هر كس بدان پناه برد در امان خواهد بود.

هارون تا اين را شنيد از اسب پياده شد و آب خواست و وضو گرفت و در همان نقطه به نماز ايستاد سپس خود را به زمين افكند و تا سه روز گريه و زارى كرد...

هارون دستور داد گنبدى بر آن تربت پاك بنا كردند و هر بار كه به كوفه مى‌‏آمد به زيارت آن حضرت مى‏ رفت. بدين گونه مدفن اميرالمؤمنين به دست‏ يكى از دشمنان آن حضرت كشف شد و زيارتگاه خاص و عام گرديد.

 

ساخت و بنای حرم

 

 

 

 

 

 

 

عمارت نخست آستانه حیدریه

 

هارون به دنبال این رویداد در حدود سال(۱۷۱ قمری) (۱۷۱ خورشیدی) اولین بارگاه و ساختمان مرقد علوی را بنا نهاد. تا چند دهه پیش در زیر طاق نزدیک قبر، نقشی بدیع و زیبا جلب‌توجه می‌کرد که نقش روی درش مردی بود که تیر و کمان‌ در دست داشت و آهویی در پیش روی او قرار داشت. در سال ۱۳۲۳/۲۴ خورشیدی نگاره یادشده از جای خود برداشته شد و آن را به گنجینه حرم بردند.

 

حرم چهار در داشت و ضریح از سنگ سفید بوده و گنبد از گل سرخ که بالایش علامت سبزی نصب بود.

 

عمارت دوم

 

عمر بن یحیی از اصحاب امام کاظم این عمارت را بنا کرد.

 

عمارت سوم

 

پس از به قدرت رسیدن داعی صغیر از نوادگان زید پسر امام زین‌العابدین در طبرستان، ساخت سوم این آستانه در نهایت شکوه عظمت آغاز شد. عمارت هفتاد طاق داشت.

 

 

 

 

 

 

بازسازی ساختمان حرم

هیچ یک از پژوهشگران و مورخان به‌سازی و نوسازی آستانه را -که پس از آتش‌سوزی انجام گرفت- به شخص معینی نسبت نمی‌دهند و این می‌رساند که اصل عمارت عضدالدوله سالم بوده و بخشی از تزیینات طعمهٔ آتش شده، سپس زیورآرایی حرم مطهر را جمع فراوانی از شیعیان و شاهان کامل کرده‌اند.

امروزه حرم از آثار آل بویه و صحن از آثار صفویه و مجموعه این دو از شاهکارهای معماری اسلامی در جهان به شمار می‌رود.

 

صفویان

 

پس از به قدرت رسیدن دودمان صفویه در ایران و بر اساس باور شاهان این دودمان به علی بن ابی‌طالب، تعمیرات آستانهٔ علوی را شاه اسماعیل صفوی در سال(۹۱۴ قمری) (۸۸۷/۸۸ خورشیدی) آغاز کرد. در عصر شاه عباس و با طرح و نقشه و مهندسی شیخ بهایی، صحن تکمیل شد و آراستن‌ها و نوسازی و هدیه‌ها در دوران صفویه بی‌گسستگی ادامه یافت. شاه اسماعیل در روز ۲۵ جمادی‌الثانی ۹۱۴ (۹ آبان ۸۸۷) به بغداد رفت و در باغ پیر بوداق منزل کرد و شیعیان ازش استقبال کردند.. سپس رهسپار کربلا شد و بعد برای زیارت علی به نجف اشرف شتافت و چیزهایی گران‌مایه به خزانهٔ آستانهٔ علوی اهدا کرد و همهٔ حرم و رواق‌ها را با فرش‌های ابریشمین فرش نمود و چراغواره‌های زرین برای روشنایی روشنایی به حرم داد، و نیز شش صندوق خاتم در حرم نهاد.

 

نادرشاه افشار

 

در سال(۱۱۵۶ قمری) (۱۱۲۱/۲۲ خورشیدی) هنگامی که نادرشاه به زیارت نجف رفت، دستور داد که به جای کاشی‌های سبزرنگ -که زمان صفویان به طرح شیخ بهایی گنبد و دو گلدسته را تزیین کرده بود- همه را طلا کنند. وی هزینه‌ای سترگ صرف تعمیر آستانه نمود و هدیه‌هایی بی‌شمار به خزانهٔ علوی پیشکش کرد که بیشترشان تا کنون در خزانه بازمانده‌است.

گنبد آستانه که در عصر عضدالدوله سپید بود و در زمان صفویان سبز شده‌بود، زمان نادر زرین شد و تاریخش را در کتیبه ایوان طلای آستانه با طلا سال ۱۱۵۶ قمری نگاشته‌اند. این کار نادرشاه تاثیر ژرفی در دل‌های شیعیان نهاد و جمع فراوانی از بزرگان شاعران شیعه به فارسی و عربی و ترکی و هندی اشعاری به این مناسبت سرودند.

 

همچنین در آراستن حرم و کاشی‌کاری صحن کوشش بسیار کرد، از جمله آثار وی که تاکنون باقی است کاشی‌کاری ایوان‌العلمای کنار رواق به سمت شمال است که به «مقام‌العلماء» هم شناخته شده، در آنجا بسیاری از عالمان شیعه و برخی از بزرگان صفوی خاک‌اند.

 

همسر نادرشاه رضیه بیگم دختر شاه سلطان حسین صفوی نیز هزینه بسیاری خرج تعمیرات و بازسازی اماکن متبرکه وقف کرد که اکثر کاشی‌کاری آستانه علوی از آنجا انجام گرفت.

 

قاجاریان

 

هریک از شاهان قاجار آثاری در این آستانه از خود بازگذاشتند، از آن جمله آغامحمدخان قاجار در سال(۱۲۱۱ قمری) (۱۱۷۵/۷۶ خورشیدی) ضریح نقره به آستانه علوی تقدیم کرد. زمان فتحعلی‌شاه در سال(۱۲۳۵ قمری) (۱۱۹۹/۱۲۰۰ خورشیدی) تعمیراتی در آستانه انجام شد، مانند بازطلاکاری دو گلدسته. در سال (۱۲۶۲ قمری) (۱۲۲۴/۲۵ خورشیدی) به فرمان عباس‌قلی‌خان وزیر محمدشاه ضریحی دیگر از نقره به آستانه هدیه دادند.

 

حرم علوی در عصر حاضر

 

 

 

 

 

در عصر حاضر آخرین تعمیرات و تزیینات حرم در صورت گرفته‌است.

 

آخرین تعمیرات آستانه و آیینه‌کاری حرم و رواق‌ها تا سال ۱۳۷۰ قمری۱۳۳۲ خورشیدی انجام پذیرفت. در حال حاضر حرم صحنی بزرگ دارد و در میانش، مزار امام علی (ع) و نوح و آدم پیغمبر قرار دارد.

 

 

 

 

توسعه حرم نیز اکنون جریان دارد و تا حدود سال ۱۳۹۷ طول می‌کشد.

 

قصیده فارسی عرفی شیرازی در مدح علی ابن ابی‌طالب و وصف حرم:

 

این بارگاه کیست که گویند بی‌هراس کای اوج عرش سطح حضیض تو را مماس